euskalkultura.eus

Sho Hagio. Kasualitatez izenburu bereko metraje luzeko dokumentala estreinatu zen 1981an Japonian.  16 milimetroko film koloretsua, 105 minutuko iraupenekoa, eta japonieraz egina.  Ipar Euskal Herriko artzainen bizitzan fokua jarrita, euskaldunen mundu-ikuskera azaltzen saiatu zen.  Japoniako zinema aldizkaririk ospetsuenetakoa den Kinema Junpo-k (1915- ) egindako galdeketan, 1981ean emandako kultur filmen generoan ikusleen balorazioetan bederatzigarren postua lortu zuen “Ama Lur” honek.

Egilea Tadayoshi Himeda (1928-2013) japoniarra dugu.  Gaur egun Tokion dagoen Center for Ethnographical Documentation-en (Min-Ei-Ken japonieraz laburtuta) eraikitzaileetako bat izan zen, eta zuzendari gisa erakunde honen ekintzak bideratu zituen 1976tik 2012 arte.  Himedak bere buruari buruz “folklorista bisuala” zela aldarrikatzen zuen eta orotara 119 film dokumental zuzendu zituen 1970 eta 2004 artean.  Film etnografiko horiek gehienbat japoniarren mentalitatea deskribatzen dute, besteak beste Japoniako herrixketako ohitura zaharren eta herritar horien eguneroko bizitzan jasotako eleen bidez.  Azpimarratzekoa da Japoniako ipar ertzean bizi den Ainu etnia minorizatuari eta hego-mendebaldeko irletan bizi diren Okinawa(Riukyu)-tarrei begirada zabal eta sakona ematea ez zuela ahaztu Himedak.

"Ama Lur" pelikularen izenburua (c) Center for Ethnographical Documentation

119 film horien artean, bi salbuespen daude: kanpoko herriei dagozkien film dokumentalak.  Bata Euskal Herriari buruzko “Ama Lur” (1981) da, eta bestea Kataluniari buruzko “Kataluniako Pazkoa” (1988).  Bi film hauek Jacques Ruffié antropologo frantziarra (1921-2004) zegoen Collège de France-ren laguntzarekin ekoitzi ziren.  Ruffiéri Ainu etnia asko interesatzen zitzaion eta 1970eko hamarkadaren bigarren erdian Japonia bisitatu zuen.  Sakon hunkitu zuten Himedaren filmek.  Ondorioz, Ruffié eta Himeda harremanetan hasi ziren.  Ruffiék proposatu zion Himedari euskal kulturari buruzko film dokumental bat egitea japoniar baten ikuspuntutik.  Berehala, Ruffiéren bidez, ezagutu zuen Himedak Jacques Allières, euskal hizkuntzalari eta erromanista frantziarra, geroago “Ama Lur” filmerako euskaldunen elkarrizketak ongi bideratzen lagunduko ziona.

Goian baitetsi bezala, argi dago “Ama Lur” filmak Zuberoako artzainen bizitzan jarri zuela bereziki arreta, baserri, ardi, abere, artzain, gasna, herri-lurra eta abarren irudiekin.  Hala ere, film honen hedapena ez zen inguru horretara bakarrik mugatu.  Izan ere, filmazioa Zuberoan ez ezik, Baigorrin, Saran, Bilbon, Gernikan, Bermeon, eta beste toki batzuetan ere egin zuten, mendialdearen eta itsasaldearen arteko kontrasteak edo hirien eta herrien arteko kontrasteak adierazi nahi balitu bezala.  Aldi berean, euskaldunen ohiturei eta sinismenei hurbiltzeko gogoarekin, Santimamiñe eta beste hainbat kobazulo, eliza, hilarri, jai, azoka, eta abarren irudiak tartekatzen dira, Bereterretxen kantorea eta beste hainbat bertso edo kantu herrikoi lagun.  Hortik aparte esan beharko litzateke garai hartako euskal gizartearen berriei ere so egiten ziela Himedak, besteak beste ikastola edo emakume artzainaren sorkuntza aipatuz.  Irudi eta soinu horien sintesi moduan Himedak Aita Jose Migel Barandiarani egindako elkarrizketa jaso zuen.

Tadayoshi Himedaren seme nagusia den Dai Himedaren arabera, Tadayoshik ez zuen ezagutu Basterretxearen “Ama Lur”.  Tadayoshik 1981ko maiatzetik uda arte bere filma grabatzen zuen bitartean, nonbait ustekabean ikusi zuen taberna batean idatzita Ama Lur.  Esanahia jakin bezain laster erabaki omen zuen filmaren titulu gisa hartzea, zeren Euskal Herrian barrena ibiltzen zenean ikaragarri nabari zuen Himedak euskaldunen atxikimendua beren lurrarekiko eta emakumezkotasunaren garrantzia etxean zein gizartean.  Japoniako gizartean antzeko fenomenoak argi ikusten zituenez, badirudi Himedak euskal eta japoniar kulturaren arketipo-mota komun bat proposatu nahi zuela.

Tadayoshi Himeda 2013an gure artetik urrundu eta gero bere bigarren seme Ran Himedak kudeatzen du Min-Ei-Ken.  Ez du film dokumental gehiago egiten eta lehentasuna aita Himedaren ondarea diren 119 film dokumentalen banan-banako berredizioa eta digitalizazioari ematen dio.  “Ama Lur”ri dagokionez, oraindik digitalizatuta ez dagoenez, filma ikusteko aukera oso gutxi daukagu momentuz.

"Ama Lur"-en panfletoko argazkia; filma koloretan da (c) Center for Ethnographical Documentation

Dai flauta-jotzaileak, euskal musikari buruzko tesia prestatzen ari den egileak, aipatzen du Himeda aitak beti bihotzez ematen zizkiola eskerrak bere filmetan agertzen zen jendeari.  Izan ere, film dokumental bat egiten zuenean, Himeda aitak ohitura zuen berak zuzenean aurkeztea eta estreinatzea filma bertan agertzen zen jendearen aurrean; baina, jarraitzen du esaten Dai-k, “Ama Lur”ren kasuan, hala egin nahi izan bazuen ere, ez zuela posible izan filma euskaraz ematea euskaldunen aurrean, frantsesezko eta gaztelaniazko azpitituluekin.

Egia da “Ama Lur” filmaren hasieran esker oneko hitzak agertzen direla.  Tadayosi Himedak bere eskaintzan Jose Migel Barandiaran, Daniel Fabre, Xabier Kintana, Claude Dendaletche eta Jean Haritschelhar aipatzen ditu. Dagoeneko gehienak joan zaizkigu. Hitz horien bukaeran, Himedak azpimarratzen du bere eskaintza, ororen buru, euskaldun guztiei egiten diela.   

Munduko Bigarren Gerraz geroko Euskal Herriari buruzko film dokumentalen artean, Orson Wellsen “The Land of the Basques” (1955), telebistarako egina, eta Basterretxearen “Ama Lur” (1968) oso ezagunak dira Euskal Herritik kanpo ere.  Eta, azken urteotan, Euskal Herriari buruzko film dokumental batzuk berriz aurkeztu dituzte: André Madréen “Gure Sor Lekuan” (1956) eta suediarrek grabatutako “Basker” eta “Bonde i Baskerland” (1963), esate baterako.  Himedaren 1981ko “Ama Lur” ere berriro aurkeztu eta beharko lukeen ohorea hartzea merezi duela esan daiteke dudarik gabe; aldi berean, filmari buruzko datu eta materialen azterketa gehiago egin beharko genuke.