euskalkultura.eus

Idoia Eraso/Kazeta.eus. Ipar Euskal Herriko gizartean zeresan handia sortu duen liburu bat argitaratu berri du orain bere lanetan antropologia, euskaltzaletasuna eta feminismoa uztartzen dituen irakasle eta idazleak. Hain zuzen ere, Bidasoaren bi aldeak anitz ezberdintzen dituen gai bat hartu du hizpide: emakumeen abizenak. Hala, Estatu frantsesean emakume ezkonduek senarraren abizena hartzeko duten ohiturari buruzko saiakera bat eta euskal emakumeen historiari buruzko beste idatzi bat elkartu ditu “Bi saiakera emazteen izenean” izenburupean.

-Ipar Euskal Herrian ezaguna zara liburuak idazteagatik, baina baita Seaskako irakaslea izan zarelako ere, erraza ez zen garai batean gainera. Zer ekarri dizu zuri esperientzia horrek?

Seaskan sartu nintzen 1970ean; bigarrena izan nintzen Libe Goñiren ostean. Egoera biziki zaila zen: ez genuen dirurik, ez genuen ezagutzarik, ez genuen lokalik... Zailtasun anitz genituen. Emeki-emeki plantan ezarri ditugu euskararen irakaskuntzaren oinarriak Iparraldean. Segitu dut bizi guztia euskara irakasle izaten, gero sare publikoan baina beti euskara irakasten.

-Antropologia ikasketak ere egin zenituen Bordelen. Hainbat gai jorratu dituzu eremu horretan ere, ezta?

Unibertsitaterako landu nuen lehen gaia Baigorriko etxeen izenekin lotuta zegoen, Erdi Arotik gaur egun arte. Orduan ginen 1980an, eta etxe izenen eta aldakuntzen bitartez ikertu nituen zeintzuk ziren mentalitate aldakuntzak. Aspalditik dut interesa etxe izenen eta deituren gainean. Ondorioz, argitaratu nuen Gatuzainen 2000. urtean liburu bat gai horri buruz: “Euskal deituren kronikak”.

-Euskarara eremu ezberdinetatik hurbildu zara, irakasle eta idazle gisa. Euskararekiko maitasunaren ondorio izan da edo idazlearen beharra?

Euskaraz agertzea bai olerkiak bai liburuak hautu bat izan da, Seaskan eta ikastoletan irakasle izatea bezala. Hautu militante bat izan da. Nerabe garaitik idazten dut; hastapenean frantsesez idazten nuen, ez nekien euskaraz idazten. Momentu batean, euskara irakasten hasi nintzenean, hasi nintzen ere euskaraz idazten. Beraz hautu bat izan da niretzat, eta egun bietan egin dezaket.

-Zure azken liburuan deituren gaia jorratu duzu berriro, baina beste ikuspegi batetik, emazteen deituren ikuspegitik. Zer da liburu horretan kontatzen duzuna?

Maiatzek agertu didan azken liburu hau deitzen da “Bi saiakera emazteen izenean”, beraz, bi testuz osatua dago. Lehenbizikoa da saiakera bat, “Aitaren, senarraren ala amaren izena” deitzen dena, eta bere gaia da Frantziako ohitura bat, zeinetan emazte ezkonduek senarraren deitura hartzen duten; nahiz eta ez den legerik horretara behartzen dituenik, gehienek usaia hori segitzen dute.

Beraz, ohitura bat da lege bat bezala funtzionatzen duena, eta emazte gehienek hori onartzen dute. Batzuetan oharkabean desjabetzen dira emazteak bere sortzeko deituraz, eta, gainera, frantses legeak dio sortzeko deitura dela legala den bakarra Frantzian gizonentzat eta emazteentzat. Sortzeko deitura atxiki nahi duten emazteek zailtasunak dituzte haien nahia errespetarazteko, zeren eta anitzetan ez da lege hori ezagutzen Frantzian; eta ez bakarrik herritarrek, administrazioek eurek ere ez dute ezagutzen.

Edozein bulegora joaten zarelarik beti nahi dizute inposatu senarraren deitura zurearen ordez. Eta ondorioz oraindik eskubide bat zangopilatua da Frantzian, norberaren izenarena; kasu horretan emazteena, gizonek ez baitute horrelako arazorik. Hori agerian uzteko eta salatzeko idatzi dut saiakera hau, esperantzarekin egoera anormal hau aldatuko dela. Testuaren amaieran ikusten ahal dira Frantziako lege guztiak, non garbi ikusten den zein den legea eta ohitura ez dela legea. Lege horren errespetua garatzen ari dela iruditzen zaizu edo emazteek ohitura segitzen dute oraindik?

Uste dut kontzientzia pixka bat gehiago badela, nahiz eta ez den gauza handirik egina emazteak informatzeko horretaz. Nik nire ikasleak informatzen nituen klaseetan gai horretaz, baina ez dut uste irakaskuntzan hori aipatzen denik; beraz, gehienek ez dakite. Dakitenean ere, oraindik ikusten ditut emazte gazteak ohitura segitzen dutenak eta ezkondu orduko senarraren deitura hartzen dutenak.

Bistan da lehen askoz zabalduagoa zela, eta biziki gutxi zirela ohitura hori segitzen ez zuten emazteak, beren nortasuna beren bizi guztian atxikitzen zutenak. Orain, beharbada, badira gehiago, baina arazoa da Frantzian ez dugula horretaz estatistikarik, ez dakigu zenbat emaztek aldatzen duten deitura eta zenbatek atxikitzen duten ezkondu eta gero. Ez dakigu ezer horretaz.

-Zergatik uste duzu gaur egun emakumeek segitzen dutela senarraren abizena hartzen?

Hain zuzen, ez dut arrazoirik ikusten orain. Zeren eta lehen bazen lege bat, Espainian ez dena, non haurrek aitaren deitura besterik ez zuten ukaiten sortzean. Orain gauzak aldatu dira, zeren eta Frantzian 2001ean hasi dira legeak egiten hori aldatzeko, eta 2005ean aplikatu dira lege horiek eta orain lau hautu dituzte gurasoek, lehen ez zituztenak. Lehen emazte batzuek zioten senarraren deitura hartzen zutela beraien haurren deitura bera ukan nahi zutelako, baina orain ez da batere arrazoirik; hala ere, jarraitzen dute hori egiten batzuek.

-Emazteek abizena galtzean nortasuna galtzen dutela erran duzu. Horrela sentitzen duzu zuk?

Bai, 1980ko hamarkadatik nik ikertu ditut izenak, eta biziki barneratua dudan gai bat da. Gure izena da gure identitatea, baina bada ere gure nortasuna, gure arbasoengandik heldu zaiguna, gure familiarena da, pertsonala da. Gure senarraren deitura ez da gurea, berea baizik.

Ez dugu izena bakarrik galtzen, nire ustez. Hori biziki garrantzitsua den zerbait da, pertsonen identitateari buruz lege batzuk badira, eta, Frantzian, legearen arabera ezin da identitatea aldatu bizi guztian zehar. Beraz, identitatea galtzeak nire ustez beste ondorio batzuk baditu hori baino barnagoak direnak, baina nire ustez ez da psikoanalistarik edo psikologorik hori aztertu duenik Frantzian inoiz. Zeren hor ukitu dugu nortasuna, deitura aldatzean.

-Zu ezkondu zinelarik ez zenuen abizena aldatu, zurea atxiki zenuen.

Bai, nik banekien gaztetatik lege hori bazela eta ez nuela deitura aldatzerik beharko. Nik ez dut inoiz aldatu, nire paper ofizial guztiak sortzeko izenarekin atxiki ditut, baina problema da etengabe, bizi guztian, noizean behin administrazioarengandik, botere publikoengandik, bulegari batengandik inposatzen dizutela senarraren deitura. Hori eskubide urraketa biziki gogorra da, baina, dirudienez, emazte gehienek ez dute horrela bizi, ez dira ohartzen, edo ez dute aipatzen.

Beste batzuek nik bezala bizi dute, eta entseatzen dira beren deiturak atxikitzen. Niri egiten dit izugarrizko efektua pertsonalki. Iruditzen zait noizbait sortua naizela, baina jadanik ez naizela, hila naizela. Behin eta berriz hiltzen gaituzte sinbolikoki, nik horrela sentitzen dut.

-Eta kanpainarik egiten al da hori aldatzeko?

Inoiz ez da aipatzen, hain zuzen horregatik saiakera hau egin dugu nire editorearekin. Gai hori aipatu nionean erran zidan biziki interesgarria dela, eta prest zela liburu bat agerrarazteko. Liburu hau atera dut egoera hori aldarazi nahian.

-Abizenak aipatu ditugu, baina euskal emaztearen gaia ere jorratu duzu liburu berri honetan.

Bai, hori da, bi saiakerak elkarrekin ezarri nahi izan ditugu editorearekin, hain zuzen ere ohartarazteko emazteen inguruko ohiturak edota legeak Frantzian biziki atzerakoiak direla, eta, aldiz, Euskal Herrian askoz aurrerakoiagoak ginela betidanik. Gure foruek, gure lege zaharrek, ez zuten inolako bereizkuntzarik egiten gizonen eta emazteen artean; erran nahi du biek eskubide berak zituztela, beraz, emazteak ez dira sekula eskubiderik gabe izan Frantzian edo Espainian ziren bezala, non erromatar lege bat aplikatzen zen eta lehentasuna ematen zitzaion familiako aitari.

Euskal Herrian ez ginen horrela bizi, beste ohitura batzuk bagenituen. Adibidez, ondorengoa egiten zen sexu bereizketarik gabe, lehen sortuak ukaiten zuen etxaldea edo baserria, izan neska edo mutiko. Eta hari lotuak ziren eskubide guztiak. Etxe izenez deitzen zirenez lehen jendeak, etxean gelditzen zen neska, ondorengoa ukaiten zuena, eta bere etxe izenez deituak ziren bere haurrak, ez aitaren izenez.

-Legeez gain euskal emaztearen beste arlo batzuk ere landu dituzu liburuan?

Bai, bada mitologia, idatzi zaharrak, erlijio katolikoaren eragina eta horren ondorioz nola emakume batzuk isilak eta umilak bezala kalifikatuak diren. Aipatzen dut ere sexu askatasuna eta emazte talde berezi batzuk, erakusteko emakume horiek guztiek ze eragina ukan duten euskal gizartean, eta, beraz, euskal emazteak ez bakarrik legez zuela onartua berdintasuna, baizik eta eragina ukan duela betidanik euskal gizartean.

-Historian zehar, nola definituko zenuke zuk euskal emaztea?

Zaila da, definizio desberdinak izan baitira garaien arabera. XIX. eta XX. mendean ez zen berdin, XX. mende erditik honat gauzak aldatu egin dira... Nire ustez betidanik bizi izan da askatasunean euskal emaztea, ez da menpekotasunean bizi, eta gaur arte iraun du horrek.

-Gaur egungo euskal emaztea indartsua sentitzen duzu?

Nik bai, pertsonalki heldu naiz familia batetik non nire ustez nire ama eta seguruenik aitzinekoak ere feministak ziren hitza ezagutu gabe. Nire etxeko genealogia egin dudanean mila laurehun eta zerbaitetan hasten dena, ohartu naiz nire sortetxean kasik beti, belaunaldiz belaunaldi, salbu hiru kasutan, emazteek ukan dutela oinordekoa, beraz, emazteak ziren etxeko jabeak nolabait. Horrek, bistan denez, mentalitate bat ekartzen du, baina ez dut pentsatzen hori kasu bakarra izan denik, hori baino askoz zabalduagoa den gauza bat zen. Baina oraindik ikerketarik ez da kasik horri buruz, nehork ez du ikertu hori, bistan denez emazteen gaia baita. Uste dut horrek merezi duela ikerketa bat ikusteko noraino zabaldua zen emazteen oinordekotza, hobeki ulertzeko zer zen euskal gizartea lehenago.

-Gaur egungo euskal emazteak zeintzuk ditu bere borrokak?

Oraindik bada zer egin, berdintasun osoa ez dugu lortu, ezta parekotasuna ere. Iparraldean badugu deituren arazo hori. Emazteen kontrako sexismoan badira kasu larriagoak ere non emazteak joak eta hilak diren.