euskalkultura.eus

Sabrina Otegi/Buenos Aires, Argentina. Filma eta baita ere egilearen arrastoen bila dabil Josu Martinez zinemagilea Argentinan. Ahaleginak, baina, ez du orain arte emaitza handirik eman eta miaketa sakonak egin ondoren zehaztasun handirik ezin izan du aurkitu. Bigarren kopia oraindik existitzen den ala ez mahai gainean dagoen misterioa da. Ea ahalegina arrakastaz burutzen, gu guztion mesedetan izango baita euskal ondare eta altxor den hori osorik topatzea. Irakurri beraz arretaz, irakurle, bereziki Hego Ameriketatik edo San Frantzisko eta AEBetatik irakurtzen badiguzu, pistak behar dituen ikerketa baita hemen aipatzen dena.

Bitartean, aurkitutako kopia, oraingoz existitzen den kopia bakarra, Diasporan zabaltzeko asmoa du Martinez bilbotarrak. Nahiz eta oraindik asmoa baino ez izan, Hego Amerikan eta Estatu Batuetan aurkezteko aukera ez du batere baztertzen. Izan ere, filma eskuratzean, egilearen jatorrizko asmoa betetzeko eta ondorioz Diasporan hedatzeko konpromisoa hartu zuen Euskal Herriko Unibertsitateak. Honi buruz eta ikerketaren beste hainbat xehetasuni buruz mintzatu da gure buletin hau Josu Martinezekin..

-Nolatan hasi zinen film honen arrastoak jarraitzen?

Eusko Jaurlaritzaren beka batekin egiten ari naizen doktoretzaren baitan sortu zen bilaketa. Hasiera batean ikerketak euskal zinema dokumentalari buruz behar zuen izan; baina horretan nenbilela, aurkitu nuen badirela lan asko gure garaietara, zoritxarrez eta arrazoi ezberdinengatik, iritsi ez direnak. Esate baterako, Euzkadi izenburuko lan bat, 1936an faxistak Donostiara sartu zirenean erre zutena. Film hori 1933koa da, Teodoro Hernandorenak egina. Eskuratu ahal izan nituen datuen artean, beste film bat aipatzen zen, Sor Lekua, zazpi probintziei buruzkoa eta Iparraldeko André Madré-k egina.

Oso datu gutxi agertzen ziren pelikula honen inguruan baina hala ere jarraitu nuen. Bilatzen hasita aurkitu nituen liburuetan aipatzen ez ziren filma honi buruzko aipu eta artikuluak. Bitxia iruditu zitzaidan historialariek artikulu horiek ez aipatzea. Baina klaro, artikulu horiek euskaraz zeuden, eta agian pentsatzekoa da euskal zineari buruz idatzi zuten gure historialariek ez zutela pentsatu euskarazko prentsan ere begiratu behar zutenik [ironiaz]. Eta horrek lanean segitzeko gehiago berotu ninduen.

-Beraz, pelikularen peskizan hasi zinen…

Bai. Proiektu hauek luze jotzen dute, baina, azkenean, eta bilatzearen poderioz, 2012ko Gabonetan, Parisen, pelikularen egilearen, André Madré-ren, alarguna aurkitu nuen. Berak esan zigun pelikula etxean zeukala eta Euskal Herriko Unibertsitateko talde batekin materialaren bila joan ginen. Urrats garrantzitsua izan zen eta Unibertsitateko errektorea bera interesatu zen ikerketan. Aurrera jarraitzeko, hitzarmen ofizial bat sinatu zuten Unibertsitateak eta André Madré-ren alargunak. Euskal Herrira eraman genuenean, baina, soinua falta zitzaiola konturatu ginen. Hipotesi ezberdinak aztertu ostean --agian soinua ezabatu zela edo irudiak eta soinua banatuta zeudela…-- nonbait proiekzioetarako erabiltzen zen beste kopia bat egon behar zuela pentsatu nuen; are gehiago, kontuan izanik, adituek esaten dutela garai hartan ez zela batere arrunta irudiak alde batetik eta soinua bestetik pasatzea, gutxiago gainera herri txikietan.

Sor Lekua Lapurdiko Hazparne-n [Madré-ren sorterrian] estreinatu zen 1956an. Beste emanaldi gutxi batzuk ere egin ziren Euskal Herrian, beti ere Madré pertsonalki tartean zegoela; badirudi, beraz, oso gauza pertsonala zuela. Parisen ere pasatu zen, euskal etxean; eta Dakarren ere bai, bertan ibili baitzen Madré general; eta Estatu Batuetako San Frantziskoko euskal elkartean ere proiektatu zela badakigu. André Madré Frantziako militarra zen, airekoa, eta aldi berean euskaltzale handia… pentsa,  pelikula euskaraz egin baitzuen. Berak kontatzen zuen Diasporako euskaldunentzat egin zuela pelikula, berak ere, lanagatik, bizitza gehiena Euskal Herritik kanpo pasatu zuelako, eta oso ondo ulertzen zuelako herrimina. Pentsatu zuen pelikula eginez herrimin hori arindu zezakeela.

-Honek guztiak kopia soinuduna Diasporan bilatzera bultzatu zaitu...

Horrek eta aurkitutako beste datu batek. 1963ko –Madrék erretreta hartu zuen urteko– prentsako artikulu batean irakurri nuen Hego Amerikara etorriko zela “eta Hego Ameriketako zenbait hiriburutan, bertan ugari diren euskal koloniek errezibituko zutela”, hitzez hitz. Pentsatu nuen bazitekeela pelikularekin etorri izana; urte batzuk lehenago Diasporarentzako pelikula egin bazuen, logikoena izan daiteke pentsatzea pelikularekin etorriko zela, Amerikako euskaldunei aurkeztera. Beraz pentsatu genuen pelikula hemen pasatu zuela eta agian, horretarako, bigarren kopia bat hemen nonbait utzi zuela. Eta horregatik etorri naiz; nahiz eta artikulu horretan Argentina ez aipatu, euskal koloniekin elkartzera etorri bazen, euskal etxe gehienak Argentinan daudenez, zentzuzkoena Argentinara etorri zela pentsatzea da.

-Nondik hasi zara eta zer topatu duzu hemen?

Argentinan Buenos Aireseko Iparraldeko Euskal Etxetik hasi nintzen zuzenean, pentsatzen nuelako agian bertan egin zuela lehenengo geldialdia… Baina agiriak kontsultatu nituen eta ez da inongo aipamenik agertzen; garai hartako pertsona batzuekin ere elkartu naiz baina ezer ez… Argentinako beste euskal etxe handi batzuetan ere ibili naiz... Buenos Aireseko Laurak Baten, Rosariokoan, Bahia Blancakoan… Txileko Santiagoraino iritsi naiz… eta Montevideora ez, bertan lana eginda baitzegoen.  Irigoyen Artetxe irakasleak egindako ikerketa batean euskal pelikulak bilatuta zeudelako jadanik; berak esan zidan arrastorik ez zuela aurkitu… beste hainbat euskal etxetara ere idatzi dut, baina arraroagoa izango zen herri txiki batera joan izana. Puntu honetan, bereziki aipatu nahi dut Oscar Alvarez Gila irakasleak eskaini didan babesa. Berak lagundu dit hemengo kontaktuak egiten eta berari esker nahiz eta ezer topatu ez, asko aprobetxatu dut denbora. Gauza bera Cesar Arrondo irakasle argentinarrari dagokionez.

-Posible da euskal etxeetatik kanpo arrastoren bat egotea?

Bai, eta beste bide horretatik ere mugitu naiz. Hemen bi aste egonda, Madré-ren alargunarekin telefonoz hitz egin nuen eta berak errepikatzen du baietz, Madré hemen egon zela, baina etortzeko beste arrazoi bat izan zuela. Berak esan dit Madré-k ahaide bat zuela, XIX. mendean-edo elizgizon garrantzitsua izan zena. Euskalduna zela ere esan dit. Eta omenaldi bat egin omen zitzaion Madré etorri zen garaian. Alargunak dioenez, horregatik ere etorri zen. Xehetasun gehiagorik ez zidan eman, baina hala ere pista horri jarraitzen ibili naiz… eta otu zaidan pertsona bakarra San Mixel Garikoitz, Mikel Garikoitz izan da. Kointzidentziaz, 1963an ehun urte bete ziren hura hil zenetik… agian mendeurren horretara etorri zen. Ez dut uste bere familiakoa izango zenik, baina baxenabartarra, Ibarre-ko santua da. Garai hartan Iparraldetik Ameriketara trumilka etortzen ziren euskaldunak eta berak sortua da Betharrameko ordena –'Padres Bayoneses' izenarekin ezaguna–; euskaldunak ebanjelizatzeko hainbat kolegio sortu zituen: bat Buenos Airesen (San Jose kolegioa), beste bat La Platan eta beste bat Rosarion; eta Uruguain, Brasilen eta Paraguain ere bai. Horri begira, zentzua izango luke orduan prentsako artxibo horretan ‘Hego Amerika’ esateak… baina tira, Aita Baionesen artxiboetan ere izan naiz eta ez dut topatu Madré-ren bisitaren inguruko ezer.

-Orduan, zeintzuk izango dituzu ikerketaren hurrengo pausoak?

Puntu honetara helduta, inkognita handia da zer gertatu den bidaia horrekin. Kasik esan liteke ez zela hemendik pasako, bestela norbait gogoratuko zen, daturen bat arkituko nuen nimiñoa balitz ere. Beste alde batetik prentsak eta baita Madré-ren alargunak ere oso argi esaten dute etorri zela... misterio bat da. Eta argi ez dudana da pelikula ekarri zuen; agian bidaia pribatua izan zen. Euskal Herrian, bueltatzean, elizgizonaren pista hori hasiko naiz bilatzen eta Kaliforniako San Frantziskoko pista ere segituko dut. Eta ezer ez bada agertzen bukatutzat emango dut bilaketa. Hau bezalako ikerketak horrelakoak dira… agian, kopia soinudun hori galdu da betiko. Existitu zela ziur gaude, euskaraz zela ere bai, baina ezin dezakegu gaur egun existitzen jarraituko duenik.

Nolanahi ere, badaukagu kopia soinugabea, berreskuratu duguna, eta baita Diasporara ekartzeko asmoa ere. Madré-ren alargunarekin sinatutako akordioa medio, pelikulak zeukan helburua, bere egiteko konpromiso hartu zuen Euskal Herriko Unibertsitateak; hau da, pelikula jasotzearen truke, Diasporan zabaltzeko konpromisoa hartu genuen. Beraz, datorren abendutik aurrera –tesia bukatutakoan– polita izango litzakete pelikularekin itzuli bat egitea Hego Amerikan eta Estatu Batuetan. Ez dakigu orduan hemen eman zen ala ez, baina Madréren asmoa hori zela jakinda, hirurogei urte beranduago bada ere, beteko dugu. Oso lan ederra da, oso ondo dago egina eta hemengo euskaldunek plazer handia hartuko lukete pelikula ikusita; haientzat dago eginda, beraz, oso hunkigarria izan liteke beraiei pasatzea. Iaz, Hazparnen, pasatu genuenean, soinurik ez daukanez, zuzeneko musikarekin proiektatu genuen. Emanaldi horretarako bereziki egin zuen musika Joserra Senperena musikagileak; eta biolontzelo, biolin, flauta eta txistuak osatutako laukote batek jo zuen. Ez dakit gauza bera egin ahal izango dugun, baina halako zerbait prestatzea oso interesgarria izango litzateke. Hemengo euskal etxeek interesa badute, zergatik ez!

-Dokumentalaren irudi batzuk, EITB-ko artikulu honetan