euskalkultura.eus

Elizabeth Macklin (Estatu Batuak, 1952) eta Kirmen Uribe (Euskal Herria, 1970) poetak elkarrekin solasean paratu eta haiekin mintzatu da Harkaitz Cano jatorriz Berriak argitaratu elkarrizketa honetan. Elizabeth Macklin: "Orijinala izatea ez da inolako erronka; erne egotea, bai"; Kirmen Uribe: "Euskaldunok kanpotik hartzen dugu gure lapiko txikian ez duguna"

Elizabeth Macklin eta Kirmen Uriberen arteko istorioa, adiskidetasun baten istorioa da. Elizabethek, Euskaldunon Egunkaria-n argitaratzen zituen testuen bidez ezagutu zuen Kirmen, euskara ikasten ari zela. Istorio askotan bezala, kasualitateak izan zuen zerikusirik: Bilboko Lizardi euskaltegian Kirmenen arrebarekin egin zuen topo eta posta elektroniko bidezko harremana hasi zuten biek. Handik urtebetera arte ez zuten bi poetek elkar ezagutu. Gero etorri zen Elizabethek Kirmenen poemak itzuli eta aldizkarietara bidaltzea, The New Yorker-en Maiatza poema argitaratzea... Lazkaoko barnetegian piper eginarazi diogu Elizabethi eta segurtasun arrazoiengatik kaferik atera ez diguten hotel bateko egongelan elkartu gara. Izan ere, Israelgo Orkestra Sinfonikoa hotel berean dago eta kafea arriskutsua da, itxuraz. Gero esango dute AEBetan direla segurtasunarekin paranoiko. [Argazkian, Harkaitz Cano elkarrizketatzailea, Uribe eta Macklin-ekin solasean (Imanol Otegi argazkia)]

NEW YORK-ONDARRU, DUCHAMPEN ESKUTIK

Duchampek zioen Ipar Amerikak arteari eman dion gauza bakarra bere zubiak eta bere iturgintza sistemak zirela... Nola erantzungo zenioke probokazio horri?

EM: Arrazoi izango zuen, ziur aski. Izan ere, Marcel Duchamp New Yorken bizi izan zen, ni bizi naizen kalean bertan, 14.ean. Eta ziurta diezazuket iturgintzarena ez dela txorakeria...

Zergatik dute hain prentsa txarra ipar-amerikarrek? Topikoak kulturarik gabeko jendea bezala irudikatzen ditu, pragmatismoaren eta diruaren esklabu, eta hori ez da zuzena...

KU: Fokoa non jartzen den da kontua. Gurean badago AEBen kontrako joera sistematiko bat, ez bere gobernuaren kontrakoa, baizik eta gizarte guztiaren kontrakoa, eta zabaltzen da kulturara eta beste arlo guztietara. Bizitzan garrantzitsua da ñabardura eta ni haserretu egiten naiz AEBen kontrako jarrera gogorrak ikustean. Arrazoituak daude hango agintarien politikagatik, baina horrek ez du esan nahi han egiten den guztia txarra denik edo jende guztia inozoa denik... Gero, gainera, paradojikoki, gure gizarteak hura bezalakoa izan nahi du, New Yorkek kanpotik ikusita xarma handiagoa dauka barrutik baino.

EM: Hori asko aldatzen da familiaren arabera, jaio zaren ingurunearen arabera... Egia da adibidez, kulturalki Amerika sakonean Internet sortu aurretik nahikoa zaila zela zenbait liburu eskuratzea, zenbait informazioren berri izatea... Hori asko aldatu da azken urteetan. Txikitan, nik sekulako zorte ona izan nuen nire amarekin eta familiaren lagunekin kanporako leiho asko ireki zizkidatelako: Mexikora eta atzerrira mugitzen zen jendea neukan inguruan, eta goiz sumatu nuen beste hizkuntza eta beste mundu ikuskera haiek nolabait bazirela... New Yorkeko estatuan bizi ginen, herri txiki batean. Guri New York hiria zerbait beldurgarria zela esan ziguten... Gure gurasoen ardura zen nola ez utzi seme-alabei hirira joaten.

New Yorken bada irrati publiko bat urtero hainbat bider mikrofonoak ireki, programazioa eten eta entzuleei dirua eskatzen diena. Independente eta benetan publiko izaten jarraitzea nahi baduzue, zuen diruaren premia dugu, entzuleok.... Diru asko biltzen dute horrela. Ez da hori AEBei buruz guk dugun irudia...

EM: Euskal Herrian Berriarekin gertatu den gauza bera da hori, adibidez.

Zer du New Yorkek jendea hainbeste erakartzen duena?

KU: Garai bateko Alejandriako faroaren antzekoa da, hara joatea eskatzen duen gauza bat. Eta ez da New York bakarrik. Ni beti izan naiz anglofiloa, gure etxean entzuten ziren istorioek zerikusi gehiago zuten Ingalaterrarekin, Frantziarekin edo beste herri batzuekin baino. Eskozian eta Irlandan arrantzan egiten zuen aitak eta hango istorioak kontatzen: nola behin eraman zuten Londresera legez kanpo arrantza egiteagatik eta nola epaiketa hartan ingelesen aurrean euskaraz hitz egin zuen, eta nola itzultzaile bat zeukan. Portu guztietan, kanpotik zetorrena eta modernoa zena mundu anglosaxoniarretik zetorren...

EM: New Yorketik etorri zinetenean elkarrizketa batean esan zenuten han inork ez zizuela galdetu zergatik idazten edo abesten duzuen euskaraz gaztelaniaz jakinda... New York ezberdina da, AEBetako enpresa erraldoiek ere badakite bertan egindako marketin kanpainek ez dutela AEBetako gainerako lekuetan balio. New Yorken ezberdintasun hori maite dut, mugetan dagoen hiria da...

KU: Mila muga dituena...

EM: Horixe. Egoera hori oso polita da. Mugen artean dago jendea, badago irekitasun bat etortzen zaizkizun gauzekiko. Erosotasun beti berdin batean bizi bazara, ez dago halakorik.

KU: Euskaldunok daukagun abantailetako bat ere hori da. Tradizio asko gurutzatzen dira eta gurutzatu izan dira, gurea betidanik izan da pasabide bat, nahiz eta ez gotorleku batean bizi den herriaren irudia eman. Euskaldunok lapiko txikia gara, baina hobe da lapiko txikia eltze handia baino. Goian eta azpian ditugun tradizioak tradizio handiegiak dira, ezin dute euren zamarekin aurrera joan... Baina euskaldunok kanpora begira gaude eta aukera dugu kanpotik hartzeko gure lapiko txikian ez dagoena.

CARVER LEIHOAK ZABALTZEN

EM: Lehen aldiz itzuli nuenean Kirmenen poema bat, Carver aipatzen zuela ikusi nuen... Harritu egin nintzen: AEBetako uholde handitik Raymond Carver bezalakoak iristea zuen belarrietara... Nola iritsi zinen zu idazle horretara?

KU: Euskal tradizioan gehiegi arduratu gara hizkuntza kultu bat, edo areago kultu-zalea sortzen, eta hizkuntza hori zahartu egin da, alde handiegia hartu du garaiko hizkeratik. Izan gara herri bat denbora guztian hizkuntza poetiko berri bat sortu nahi izan duguna: Eta garrantzitsua da herriko hizkerara jaistea. Aresti oso ondo jabetu zen horretaz, bazegoela tradizio bat, adibidez bertso zaharretan eta bertsolaritzan, poesia idazteko eredu garbia zena. Gure tradizioan agian garrantzia handiegia eman diogu hizkuntzaren xarmari eta poemaren beraren zentzuari ez diogu hainbeste eman. Horregatik, Carver bezalako idazleak irakurtzea, gure erreferenteak direnean gaztetan tradizio espainiarreko idazleak, ur garbia edatea bezala da, neguan leihoak zabaltzea, haize freskoa sartzen da...

Nik alderantzizko galdera egingo nizuke zuri, Elizabeth, nola aurkitu zenuen euskara, eta nola topo egin zenuen Kirmen Uriberekin?

EM: Ikasketaren bidean aurkitu nuen nik Kirmen, 1999an. Baina euskara ikasteko gogoa etorri zitzaidan lehen aldiz, niretzat euskara ikastea ezinezkoa zen une batean: 1972an urtean. Ikasturte bat egin nuen Madrilen eta gure koadrilan bazegoen bilbotar bat, donostiar bat... Bospasei hitz ikasi nituen euskaraz: eskerrik asko, bai, ez... Beteta nago... -gastronomia beti tartean!- Eta kanturen bat agian... Baina ohartarazi zidaten: Ez gero hau kalean kantatu!. Jakinmina sortu zidan hizkuntza horretan ezin mintzatzeak.

Baina gero hogeita bost urte baino gehiago pasa ziren euskara ikasteko deliberoa hartu zenuen arte... Hainbeste irauten al du kantu baten lilurak?

EM: Beka bati esker urtebete izan nuen poesia idazteko. Pentsatu nuen epe hori euskara ikasten hasteko baliatzea. 1999an zen hori eta Bilbora etorri nintzen... Neurri batean, kasualitatea ere izan zen Euskal Herrira iristea... Machu Pichura joatea etorri zitzaidan burura lehen unean, baina jakin nuen gerran zeudela... Eta hemen berriz, justu orduan su-eten garaia zen. Goazen ba, esan nuen. Jakinmina zen, antojo bat esango nuke, ez nekien zer aurkituko nuen. Gero suertatuko zena ezin nuen aurrikusi: nire bizitzan sartu zen hizkuntza, eta zergatik ez esan, maitemindu egin nintzen harekin. Oso emankorra izan zen niretzat, aberatsa. Adibidez, aurreneko kurtsoan, AEK-ko Lizardi euskaltegian nengoela familia gaira iritsi ginen, ama hilaren urtebetetzean, eta denak bat egin zuen nolabait: bizitzak, euskararen hotsek...

ZILBORRESTEAREN DILEMA

Biok aipatzen duzue familia gai bezala poemetan: ama, aitona... Badago poesian aurreko belaunaldiekin zorrak kitatzeko edo lotura hori adierazteko ildo bat, iraganarekin lokarri bat?

KU: Hara, Erdi Aroko dorre bat bisitatzen izan nintzen duela gutxi. Entzuna nuen bi mila laguneko armada bat egon zela dorre hura inguratzen eta 800 lagun gotorlekua babesten, XV. mendean. Bi handikien arteko borroka izan zen, eta arrazoia berriz, keinu txar bat egin ziola batek besteari. Oso euskalduna iruditu zitzaidan. Puntu harroa batetik eta keinuarena gero. Beti gaude keinuen zain. Baita politikan ere, beti lorratzak, beti sinboloak ikusi nahian gureari irtenbide bat emateko... Nola gai izan ziren borroka bat egiteko keinu txar batengatik? 15 urteko gazte bat zegoen han, baina hark ez zion historiari garrantzirik ematen, berak zaharra da hau, zaharra baino ez zuen esaten. Ez zuen baserri zahar bat besterik ikusten. Inolaz ere ez iragan eder eta gaizto hura. Kontua da dorre zahar hori bizigarri egitea, horrekin gaur bizileku bat egitea, hori da gakoa, bai poesian, bai bizitzan.

Irakurri dudanez, 1993an, beka bat baliatuz zure amaren paperak ikertzen eman zenuen bolada bat...

EM: Ama hil zeneko hurrengo urtean bolada bat pasa nuen bere familiaren herrian, Northfield-en, Minnesotan. Bataiatu ondoren ez nintzen hara 16 urte bete nituenera arte bueltatu, eta halere, urte horietan nire amak, distantziatik bazen ere, argazkien bidez eta urtebetetzeko deien bidez lortu zuen harreman bat sortzea niretzat bere familiarekin. Kosta zitzaion, jakina: Poughkeepsie-n ez nuen inor ezagutzen, herrimina sentitzen zuen. Ama zendu zenean, bere gauzen artean, nire amonaren egunkaria aurkitu nuen...

Zirraragarria izango zen hori.

EM: Ba pentsa. Nire aitona ezagutu zuen eguna egunkarian jasota dago... Atzerritarra nuen aitona, alemaniarra, eta amonaren familia trabak jartzen saiatu zen. Bitxia da: 35 urte neuzkan arte ez nuen nik jakin familia alemaniarra daukadala... Hango kulturan ez zaio horri garrantzirik ematen. Amaren gauzez inguratuta egotea harekin egoteko modua zen azken finean, eta horrek zerbait irakatsi zidan. Iraganetik ikasten dugu. Ez daukagu modurik etorkizunetik ikasteko... Zenbat urte pasa ditu zure familiak Ondarroan bizitzen?

KU: Pila bat. Betidanik izan da arrantzale familia.

EM: Gu berriz ikaragarri mugikorrak izan gara...

KU: Dena den, niri etxearen kontzeptuak, etxean geratzeak, beldur pixka bat ere ematen dit: etxeak ere badu hertsitasun hori. Bestalde, etxetik ateratzearen kontu horretan, oso bitxia da euskal tradizioan etxetik ateratzen den semea beti gaizki ikusita dagoela. Baladetan adibidez, hilketaren bat badago, hiltzailea beti izango da etxetik alde egin duen semea, nolabait kutsatuta dagoelako: estudiantea dena, Salamancara joan dena... Ez da guztiz fidagarria...

EM: Logikoa da, izan ere, ez dago eta bertan! Nola ez da ba, susmagarria izango?

POSEA ETA TRIKIMAILUAK

Kosta ala kosta original izan nahia leporatzen zaio artistari askotan... Zenbateraino dago zerbait itxuratua idazleengan?

KU: Idazle guztiek izan behar dute originalak neurri batean, bestela literaturak ez du aurrera egiten, liburu batek derrigorrez behar du izan zerbait berria eta sorpresa bat izan behar du barruan gordeta...

EM: Nire aburuz, originala izatea ez da inolako erronka berezia, izan ere, ez zara inoiz existitu lehenago, pertsona berria eta bakarra zara eta erronka bestelakoa da: erne egotea. Ausart izatea ere bai. Nahiz eta inpostore sentitzen zaren... Aurrera! eta inpostura ondo egin eta ez beldurtu zure maila sozial edo heziketaren erruz, baizik eta inpostorearen larruan sartu eskubide guztiekin. Horregatik eta honekin lotuta, Atxagaren plagioari buruzko tesiarekin bat nator: erabili behar duzuna erabili eta kito.

EM: Izugarri erraza baita eskola bat sortzea... Baita alderdi oso bat ere! Errazena da hori. Komenigarria da horrelako gauzak saihestea, ordea.

Gaur egun dena presaka egiten da. Literatura ere bai. Nola bizi duzue hori? Zaila da jendeari azaltzea poema liburu bat egiten zortzi urte igaro dituzula...

EM: New York, jakina da, lekurik azkarrenetako bat dela. Eta nik presaka ibili nahi ez dudanez, esaldi bat asmatu dut koktel literarioetan zertan ari naizen galdetzen didatenerako: Hamar urteko proiektu bateko hirugarren urtean nago.... Idazle batzuek dagoeneko kopiatu didate formula.

KU: Elizabethi asko gustatzen zaion hitz bat bada: lasai.

EM: New Yorken eman genuen azken emanaldira bi ordu berandu iritsi ginen. Mundu guztia urduri samar zegoen... Lasai euskarazko berba, hitz-giltza da niretzat, eta uste dut gainera onomatopeikoa ere badela, ahoskatzen duzunean badu zerbait terapeutikoa: la-sai...

KU: Pizarnikek esaten zuen pintura baten modura egiten zuela poema: idatzi eta horman jartzen zuela orria eta hari begira geratzen zela, letrei begira. Hitz hau aldatuko dut, beste hau... Gustuko dut denbora lasai hori. Eta bestalde, gustuko dut poema liburu batek norabide eta denbora asko dituela...

EM: Kontraesan askok egin dezakete bat poema liburu berean...

KU: Eta horrek irtenbidea ematen die nobelaren bi arazo nagusiei: batetik, ekintzak bata bestearen atzetik jarri behar hori beti oso problematikoa egin zait niri... Eta bigarren arazoa da, fikzioarena... Trama bat sortzeak beti esan nahi du trikimailua erabili behar duzula, eta egia da poesian ere trikimailuak erabiltzen direla, baina niri ez zaizkit gustatzen trukoa daukaten poemak. Tramak ostera, beti dauka truko hori: azkenean, ipuin bati trama kentzean poema bihurtzen da eta horri ere irtenbidea ematen dio poesiak... Niri fikzioa ikaragarri gustatzen zait, baina iruditzen zait oso zaila dela fikziozko lanak egitea. Eskarmentu handiko idazlea izan behar duzu, oso ona, eta oraindik ez naiz ausartzen ur horietan sartzen...

Bitxia egiten zait hori entzutea: nobelagile askok kontrakoa diote... Nahiago luketela poesiaren arte sublimera dedikatu, baina besterik egiten ez dakitenez, nobelak egiten dituztela, artisau lanak...

KU: Niri gaurko garai arinetan fikzioa ondo egitea bereziki zaila iruditzen zait. Gainera, zineak hartzen du paper hori askotan.

ITZULPENA: ZUBI ETA IKASKETA

Biok ibili zarete itzulpen lanetan. Zer aportatzen dio idazle bati itzultzaile bezala aritzeak?

EM: Niretzat euskaratik ingelesera itzultzea, lehenik eta behin, poemak ulertzeko era bat da. Etengabe galderak ikusten ditut itzulpen prozesuan zehar.

KU: Idazle gazte batek ikasteko oso modu on bat itzultzea da, ingelesez irakurtzeak Silvia Plathen bertikala naiz baina nahiago nuke horizontala banintz eta hori euskaraz jartzeak asko laguntzen dizu zure eskua eta burua fintzen. Ariketa hori poeta ezberdinekin egiten duzunean, haien arimak buruan geratzen zaizkizu bata bestearekin borrokan, eta beti galdetzen diozu hor barruan dagoen idazleren bati honoko edo halako poema nola burutuko lukeen berak... Idazle horiek buru barruan izateak asko laguntzen dizu zerorren poemak idazteko orduan.

Betidanik izan da poesia kantuarekin lotzeko joera. Asko indartu da orain Spoken word deitzen zaion mugimendu hori. Irakurlea ez badator poesiara, poetak joan behar du irakurlearengana?

EM: Askotan zaila da poesiaren muina entzutea horrelako giroetan, ozen entzuten duzunean poema bat errezitaldi batean. Baina ondo egiten bada, edo omenaldi batean adibidez, idazle baten oroimenez poemak irakurtzen badira behar den bezala, jendeak bereganatzen du poema hori. Poesian daukagu aukerarik onena hainbat jenderen kontzientzian sartzeko.

KU: Irudipena daukat liburua formatu gisa sakralizatuta izan dugula: ederra da, baina ez bakarra. Poesia bizi da liburuetan eta liburuetatik kanpo eta errealitate hori ezin da bazter batera utzi. Badago gogo bat ikuskizunetara joateko eta entzuteko: jendea joan egiten da emanaldietara, entzun egiten du poesia eta gozatu egiten du. Errezitaldia ez da jendea poesia irakurtzera bideratzeko bitarteko bat soilik, bera da askotan azken geltokia.

Poesia beste garai bateko kontua dela diote askok, baina gero denek hautsa kentzen diote Bertol Brechten poemaren bati, gerraren aurkako manifestazio buruetan irakurtzeko... Zerbaitetarako balio al du orduan?

EM: Bada liburu bat New Yorkeko idazle batek hizkuntzen galerari buruz idatzitakoa: gerra garaian hizkuntzak galdu egiten dira/hiztegia murriztu egiten da.... Eta amaitzen du esanez: gerran gaude.... Itzulpengintzaren bidez hizkuntza berreskuratzeko aukera daukagu.

KU: Yehuda Amijai poeta israeldarrak aipatzen zuen nola bere poemak jende guztiak erabiltzen zituen norbait zoriontzeko, auzokoarekin ez dakit zeri buruz hitz egiteko, politika mezuak elkarri helarazteko, zernahi adierazteko. Bera pozik zegoen baliagarri izate horrekin. Beharko genituzke horrelako poetak, batzen gaituzten hitzak.

Elizabeth Macklin (1952) New York estatuko Poughkeepsie-n jaio zen. Espainiar hizkuntza eta Literatura ikasketak Postdameko SUNY unibertsitatean eta Madrilgo Complutensen egin ostean, New York hirira aldatu eta The New Yorker aldizkari entzutetsuan lan egin zuen hogeita bost urtez. Itzulpengintza, saiakera eta editore lanak burutu ditu eta bere poema, kritika eta saioak Paris Review, Poetry, The New York Times, Open City eta beste hainbat lekutan argitaratuak izan dira. Bereak dira A woman kneeling in the Big City (1992) eta You´ve just been told (2000) poema liburuak. Egun freelance editore gisara lan egiten du, eta, besteak beste, ingelesez argitaratu nahi diren euskal liburuen The Basque Literature Series saileko itzulpenetan dihardu. 1999az geroztik, euskara ikasten ari da.

Kirmen Uribe (1970) Ondarrun jaio zen. Euskal Filologian lizentziatua, Italian ikasi zuen literatura konparatua. Irakasle, itzultzaile eta gidoigile lanetan aritu da, besteak beste. Bar Puerto ikuskizunarekin herriz herri ibili ondoren, 2001ean Bitartean heldu eskutik poema bilduma arrakastatsua argitaratu zuen. Ez dira gutxi bere poemak abesten dituzten euskal kantariak. Elizabeth Macklinen eskutik New Yorken izan zen joan zen martxoan, Zaharregia, txikiegia agian ikusentzunezko emanaldia eskainiz. Ez da ordea, bere bidaia bakarra izango: Esloveniara doa hurrengo astean eta New Yorkera itzultzeko asmoa du urrian, poesiaren aitzakian, beti ere. Disko- liburu bat amaitzen ari da eta baita gaztetxoentzako nobela bat ere.

(Harkaitz Canok Berrian 2003-08-31ean sinatu elkarrizketa)